Kalcyt różanka

Kalcyt różanka
Miedzianka (gm. Chęciny), szlif

Najpiękniejszą odmianą wapieni wydobywanych w okolicach Chęcin są kalcyty, a w szczególności ich najcenniejszy rodzaj zwany różanką. Jej dekoracyjność zawdzięcza się  strukturze krystalicznej jasnego kalcytu otoczonego wiśniowym hematytem.  Posiada ona zróżnicowaną budowę wstęgowo-pasmową, brekcyjną lub kokardową. Finezyjne i fantastyczne rysunki tworzone przez żyły kalcytu w odcieniach czerwieni i brązu oraz ornamenty w kształcie różyczek, stanowiły unikatowy i poszukiwany surowiec do wyrobu elementów architektonicznych.

Czy kalcyt różanka jest marmurem? W przeciwieństwie do klasycznych marmurów, nie powstała ona na drodze procesów metamorficznych (zaawansowanych przemian fizyko-chemicznych skał węglanowych), a hydrotermalnych – czyli krystalizacji węglanu wapnia z roztworów wodnych.  Nie mniej jednak jest ona najbliższa klasycznym marmurom, gdyż  posiada  budowę krystaliczną, czego nie można powiedzieć o licznie  eksploatowanych w naszym regionie wapieniach dekoracyjnych (np. z Bolechowic, Szewc, Czerwonej Góry, czy Morawicy)  nazywanych zwyczajowo „marmurami”. 

Najbardziej znamienita i znana różanka eksploatowana była od XVI wieku na Górze Zelejowej koło Chęcin, tzw. różanka zelejowska. Wydobywano ją również na oddalonych od niej o kilka kilometrów górach: Miedziance (w okresie od XVIII do XX wieku) i Stokówce (XX wiek). Żyły różanki występujące w naszym regionie „przecinają” skały wapienne mając do kilkunastu metrów szerokości i kilkuset metrów długości. Takie występowanie wymuszało specyficzną metodę wydobycia, po której do dziś pozostały długie i wąskie wyrobiska tzw. szpary (szczerby), dobrze widoczne na Górze Zelejowej (fot. 1) i Stokówce (fot. 2).

Fot. 1. „Szpara” kalcytowa na Górze Zelejowej, widok od południa, fot. J. Czarnocki, przed 1938 rokiem, MNKi/Ph/42

Te piękne kalcyty wykorzystywane były w budownictwie sakralnym, do wystroju wnętrz kościołów, ołtarzy, balustrad, często komponowano je z innymi marmurami. Lista wykorzystania naszej różanki zelejowskiej jest bardzo długa – można spotkać ją na terenach całej dawnej Rzeczpospolitej. Najstarsze renesansowe wyroby z tego marmuru znajdują się w wystroju katedry wawelskiej. Przykładowo w Bibliotece Jagiellońskiej zrobiono m.in. podstopnice schodów, a w kościele św. Piotra i Pawła płomienie waz w nagrobku biskupa Andrzeja Trzebickiego oraz fragmenty posadzki. Do najbardziej interesujących realizacji w naszym regionie należą: ołtarz w kaplicy Fodygów w kościele św. Bartłomieja w Chęcinach, detale ołtarza głównego w klasztorze na Karczówce w Kielcach, portale w Pałacu Biskupów Krakowskich (fot. 3) oraz okładziny filarów w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach.

Fot 2. Kamieniołom „Skiby”, w którym przedmiotem eksploatacji była żyła kalcytowa przecinająca górę Stokówkę, fot. J. Fijałkowski, 1964 rok, MNKi/Pf/1239

Przekornie, obiektem tygodnia jest mniej znany kalcyt różanka, pochodzący z Miedzianki koło Chęcin, typu brekcji szczelinowej. Na większą skalę eksploatowany był w XVIII wieku i od 1902 do 1925 roku. W związku z eksploatacją w tym miejscu rud miedzi, bardzo często różanki okruszcowane były zielonym malachitem i niebieskim azurytem co dawało przepiękne efekty kolorystyczne.

Na szczególną uwagę zasługuje jednak „królowa” wszystkich różanek pochodząca z Góry Zelejowej, którą znajdziemy wraz z innymi marmurami, w portalach Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach (fot. 3).

Fot 3. Portal w Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach. Gzyms i pilastry portalu wykonano z różanki zelejowskiej, czarne detale z marmuru dębnickiego, ościerza ze zlepieńca zygmuntowskiego

Opr. Paweł Król

Bibliografia:

Bąk B., Kuć P., Nieć M., Żyłowe złoża kalcytów,  „Górnictwo Odkrywkowe” 2016, R. 57, nr 5, 34–41.

Czarnocki J., Marmury Świętokrzyskie,  „Biuletyn” 1952,  nr 80.

Gągol J., Król P., Urban J., Kartki z dziejów „Marmurów Kieleckich”, Kielce 2017.