Znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach wysoki smukły kielich zdobiony monogramem AR przyciąga wzrok skromną, ale zarazem elegancką formą. Ma delikatną, okrągłą stopę, trzon filarkowy, przechodzący prosto w wydłużoną, wąską, ale rozchylającą się stopniowo ku górze czaszę. Naczynia tego typu, ze względu na ich kształt, nazywano fletami.

     Kielichy-flety przeznaczone były do picia wina. Znano je już w XVI wieku w Wenecji. W następnym stuleciu moda na nie zapanowała w Niderlandach, a w wieku XVIII w Saksonii. Popularnością cieszyły się również na terenach Rzeczypospolitej. W wielu krajach z powodzeniem wytwarzano je aż do końca XIX wieku.

O ile ogólna forma kielichów-fletów pozostawała bez zmian, przeobrażeniom ulegał kształt stopy i trzonu, sposób i rodzaj dekoracji oraz wielkość naczyń – flety dziewiętnastowieczne były niższe od swoich poprzedników, mogących dobiegać nawet do około 50 centymetrów wysokości.

    Charakterystyczną cechą fletów, często wykonywanych w komplecie z nakrywami, była wspomniana już wydłużona czasza, osadzona bezpośrednio na stopie lub na stopie i trzonie, który mógł przybierać, na przykład, formę filarka lub tralki, czy też być zdobionym nodusami i talerzykami.

    Forma naczynia z charakterystycznym bezpośrednim przejściem trzonu w czaszę nawiązuje do osiemnastowiecznych szkieł angielskich. Podobną konstrukcję posiadały, choć były niższe i nieco bardziej przysadziste oraz czaszę miały bardziej lejkowatą, niż opisywany flet, kielichy, którymi podczas rywalizacji pomiędzy dynastią Stuartów i dynastią hanowerską posługiwali się zwolennicy tej pierwszej – jakobici,  wznosząc  toasty na jej cześć. Na czaszy takich naczyń umieszczane były słowa przysięgi lub hymn jakobitów, portrety przedstawicieli dynastii Stuartów, Jakuba i Karola, a także symbol róży. Czaszę kielicha ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach zdobi rytowana dekoracja, przedstawiająca monogram AR (Augustus Rex) pod koroną królewską, po bokach ujęty gałązkami dębu i palmy, skrzyżowanymi na dole i przewiązanymi wstążką. Monogram wskazuje na to, że kielich należał do zastawy stołowej polskiego króla Augusta III.

Zdobienie trzonu kielicha spiralnie ukształtowaną białą nicią szklaną również jest inspirowane wyrobami angielskimi z lat 1735–1760.

  Spiralny motyw dekoracyjny w szkłach angielskich występował w dwóch rodzajach. Element zdobniczy utworzony ze skręconych pęcherzyków powietrza nosił nazwę air-twist, a kompozycja ze splecionej nieprzejrzystej nici szklanej, białej  lub kolorowej miano cotton-twist lub opaque-twist. Zastosowanie tej techniki wiązało się z fascynacją szklarstwem weneckim, pod wpływem którego bardzo długo znajdowała się angielska wytwórczość szkła. Szklarze weneccy, mimo zakazu opuszczania wyspy Murano, podejmowali decyzję o ucieczce i osiedlali się w różnych częściach Europy, między innymi i w Anglii, zakładając tam swoje manufaktury lub zatrudniając się w już istniejących, popularyzując tym samym charakterystyczne dla weneckich hut receptury wytwarzania szkła, formy naczyń i sposoby ich zdobienia. Użycie do dekoracji białej nici szklanej wzorowane było na modnym włoskim szkle filigranowym.

  Stosowanie spiralnych dekoracji wynikało również z chęci ucieczki angielskich producentów przed płaceniem obowiązującego od 1745 roku  podatku, którego wysokość wiązała się z wagą składników potrzebnych do wytopu szkła – wszystkich, poza barwnikami.

   Jak już wspomniano, forma i sposób dekoracji naczynia nawiązują do silnie oddziałującej na produkcję europejską, zakorzenionej w weneckich trendach, tradycji angielskiej. Monogram króla Augusta III świadczyć może jednak o tym, że kielich powstał w jednej z hut w Saksonii, specjalizujących się w dostarczaniu na dwór saski wyrobów stołowych (huta w Glücksburgu) i luksusowych (huta w Dreźnie).

   O tym, że flet należał do zastawy stołowej, składającej się z wielu elementów, świadczyć może fakt, że zachowało się kilka podobnych naczyń. Dwa znajdują się w zbiorach Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie i dwa w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Opracowanie: Anna Pietrzak

Literatura:

Cerutti C., Dorigano A., Szkło XV–XX wieku, przeł. A. Picazio, 1998.

Drahotova O., Szkło europejskie, przeł. A. Borowiecki, Warszawa 1984.

Haase G., Sächsisches Glas, Leipzig 1988.

Kasprzak A. J., Skoropadowa H., Europejskie szkło od XVI do początku XIX wieku w zbiorach  Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, przeł. A. Richter, Warszawa 2008.

Polak A., Szkło i jego historia, przeł. Z. Maraszkiewicz, Warszawa 1981.

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996.