Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej

Malarz z kręgu nadwornych artystów saskich,
II ćw. XVIII w.
Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej
olej, płótno
83 x 64,5 cm

Maria Zofia z Sieniawskich herbu Leliwa (1699–1771), 1 v. Denhoff, 2 v. Czartoryska była córką Elżbiety Heleny z Lubomirskich i Adama Mikołaja Sieniawskiego – wojewody bełskiego, późniejszego hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Imion Zofia Maria używała od narodzin do 1731 roku, a Maria Zofia w latach 1731–1771. W roku 1724 poślubiła Stanisława Denhoffa (zm. 1728). Po ślubie z Aleksandrem Augustem Czartoryskim (1731) zmieniła kolejność swych imion na Maria Zofia. W literaturze występuje jako: Zofia Maria Sieniawska, Zofia Maria z Sieniawskich Denhofowa i Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska.

     Omawiany wizerunek pochodzi z kolekcji Wielopolskich z Chrobrza. Do zbiorów muzeum wpisany jako mienie podworskie w 1945 roku, w 2008 został wykupiony od spadkobierców przez Muzeum Narodowe w Kielcach.

     Przedstawia młodą kobietę w półpostaci, zwróconą ¾ w lewo, ubraną w suknię typu francuskiego, uszytą z jedwabiu w kolorze koralowej czerwieni, z dekoracyjnymi haftami złotą nicią wokół dekoltu i na zakończeniach rękawów. Ponad haftem widoczna koronka brukselska sukni spodniej, a wokół bioder płaszcz w kolorze ultramaryny, wykończony futrem gronostaja. Portretowana ma na głowie jasnoszarą perukę z lokami wokół czoła i wpiętą egretą, z tyłu upięte loki, w uszach złote kolczyki z perłami. Tło portretu jest oliwkowozielone, przy prawym ramieniu widać zarys kotary i fragment nieba z obłokami.

     Rysy twarzy portretowanej wykazują podobieństwo z wizerunkiem Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej w stroju do jazdy konnej, który znajduje się w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie (nr inw. Wil.1699). Portrety namalowane zostały przez rożnych artystów, ale można przypuszczać, że obaj oparli się na rysunku z natury. W podobny sposób oddali oni szczegóły twarzy modelki, rozłożyli akcenty barw na policzkach i czole. Omawiane portrety mają również podobne wymiary (ze zbiorów wilanowskich 83 x 64 cm, z Muzeum Narodowego w Kielcach 83 x 64,5 cm), przy czym portret z Kielc wykazuje dużo większą staranność w oddaniu detali.

     Jak dotąd, nie odnaleziono informacji, w jaki sposób Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej znalazł się w kolekcji Wielopolskich z Chrobrza. Można jednak wysnuć pewne przypuszczenie. Drugą żoną Franciszka Wielopolskiego, VIII ordynata pińczowskiego, była od 1711 roku Anna z Lubomirskich (zm. 1736), stryjeczna siostra Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, matki Marii Zofii. Z Elżbietą Sieniawską łączyły ją wspólne interesy, w tym polityczne, obie kobiety prowadziły również korespondencję. Być może zatem Sieniawska podarowała portret córki Annie z Lubomirskich Wielopolskiej lub też taki portret został przez samą Wielopolską zamówiony. Otrzymanie przez Wielopolską portretu bezpośrednio od Marii Zofii wydaje się mało prawdopodobne. Wizerunek najpierw znajdował się zapewne w zamku w Żywcu, a w późniejszym okresie został przeniesiony do Chrobrza, gdzie Aleksander Wielopolski, XIII ordynat pińczowski, wybudował w latach 1857–1860 nową siedzibę rodową pałac-muzeum.

     Poza portretem z kolekcji Wielopolskich z Chrobrza znane są w zbiorach polskich również  inne wizerunki omawianej postaci: 1. malarz polski, Rodzina Sieniawskich, 1724–1726, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, nr inw. Wil. 1264 (Zofia Maria z rodzicami oraz mężem Stanisławem Denhofem); 2. malarz dworski, Portret dziecięcy Zofii Marii Sieniawskiej (1699–1771), pocz. XVIII w., klasztor Wizytek w Warszawie; 3. malarz nieokreślony, Portret dziecięcy Zofii Marii Sieniawskiej (1699–1771), ok. 1850 (kopia), Muzeum Narodowe w Warszawie, 129046 MNW; 4. malarz dworski z kręgu nadwornych artystów saskich, Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, koniec XIX w. (kopia portretu z 2 ćw. XVIII w.), Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, MPK/ MR/ 278; 5. grafika Portret Zofii Marii z Sieniawskich Denhoffowej, powstały zapewne w latach 1724–1728, Galeria Królewska w Berlinie, na podstawie którego powstała 6. litografia opublikowana w 1900 roku w „Tygodniku Ilustrowanym” (1900) oraz  7. miniatura Johann [?] Zeich (zm. 1789?), Portret Marii Zofii z Sieniawskich ks. Czartoryskiej (1699–1771), Warszawa 1771, Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, MNK XII-159.

     Zofia Maria z Sieniawskich była spadkobierczynią fortuny rodziny,  jej młodsza siostra zmarła rok po urodzeniu (1704). Dzieciństwo spędziła pod opieką matki, z którą podróżowała po kraju. Matka sprawowała pieczę nad edukacją córki, dla której zatrudniała również prywatnych nauczycieli. Później rolę towarzyszki i powiernicy panny pełniła ochmistrzyni dworu, poetka Elżbieta Drużbacka. Mając kilka lat Zofia Maria mówiła płynnie po polsku i francusku, później biegle posługiwała się też łaciną. Przyglądała się polityce prowadzonej przez matkę – kasztelanową krakowską, obserwowała obrady Trybunału Koronnego w Piotrkowie i Lublinie oraz negocjowanie kontraktów majątkowych.

     Chrzest Zofii Marii był świadomie odwlekany przez rodziców, dla których ceremonia ta była okazją do manifestacji wpływów i potęgi rodziny. Ochrzczono ją dopiero w wieku jedenastu lat, a rodzicami chrzestnymi byli: książę Franciszek II Rakoczy, król August II Sas oraz car Piotr I.

     Na podstawie zachowanej korespondencji można stwierdzić, że Zofię Marię łączyły cieplejsze stosunki z ojcem Adamem Mikołajem Sieniawskim, niż z matką Elżbietą Heleną z Lubomirskich. Córka zwracała się do niej z wielkim szacunkiem, ale w bardziej oficjalny sposób, nazywając ją jednostajnie „Jaśnie Oświeconą Mości Dobrodziejką”. Po zamążpójściu zacznie obszerniej relacjonowała w listach do matki otaczające ją sprawy, zapewne na wyraźne jej życzenie, dostarczając niezależnych i wiarygodnych informacji.

    Majątek Zofii Marii skupiał uwagę wielu konkurentów. Początkowo była zaręczona z Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem, ten jednak zmarł w roku 1715. W 1720 plotkowano o jej potencjalnym małżeństwie z królewiczem Konstantym Sobieskim. O rękę panny starali się m.in. wojewoda lubelski Jan Tarło, starosta bobrujski Jan Sapieha oraz kandydaci zagraniczni: gubernator Bredy książę de Hessen-Kassel oraz Jan Krystian Młodszy, książę Sulzbach. Wybór małżonka dla Zofii Marii podzielił jej rodziców. Elżbieta Helena z Lubomirskich sprzeciwiała się kandydaturze popieranego przez jej ojca miecznika koronnego, a następnie wojewody płockiego Stanisława Denhoffa – wdowca, starszego od panny o 26 lat. Do ślubu Zofii Marii i Stanisława Denhoffa doszło jednak w 1724 roku, huczne wesele odbyło się na zamku lwowskim. Mimo różnicy wieku małżeństwo należało do harmonijnych i udanych. Denhoffowa towarzyszyła mężowi w podróżach, interesowała się również bieżącą polityką.

     Niebawem nadeszły duże zmiany w życiu Zofii Marii Denhoffowej. W 1726 roku zmarł jej ojciec, w 1728 mąż, a rok później matka. Zofia Maria musiała, z niewielką pomocą, zmierzyć się z zarządzaniem ogromnym majątkiem odziedziczonym po rodzicach i po mężu. W 1731 roku posiadała 30 miast i około 700 wsi położonych w różnych regionach Rzeczypospolitej.

     Ze względu na ogromny majątek stała się na powrót jedną z największych partii Rzeczypospolitej. O jej rękę ubiegali się liczni kandydaci, w tym dwukrotnie starszy kanclerz litewski Michał Serwacy Wiśniowiecki. W 1731 roku Maria Zofia poślubiła młodego Augusta Czartoryskiego – majora wojsk koronnych, późniejszego wojewodę ruskiego, twórcę potęgi Familii. Do wniesionych przez nią do małżeństwa dóbr, dołączył w 1733 roku Wilanów, który co prawda od 1720 roku był w posiadaniu Sieniawskich, ale w 1730 został wydzierżawiony dożywotnio królowi Augustowi II Mocnemu.

     Jako małżonka Augusta Czartoryskiego Zofia Maria zaczęła używać imion Maria Zofia. Małżonkowie doczekali się czworga potomstwa: Adama Kazimierza (1734–1823) Elżbiety (Izabeli, 1736–1816), Stanisława (1740) zmarłego w wieku 7 lat oraz jeszcze jednego męskiego potomka (1747),  który zmarł wkrótce po urodzeniu.

     W 1733 roku Maria Zofia optowała, podobnie jak cała Familia, za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego do tronu Polski. Z dystansem przyjęła koronację Augusta III. Nie powiodły się wieloletnie starania Familii o koronę dla Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wielkim rozczarowaniem dla Czartoryskich było w 1763 roku wyniesienie przez Katarzynę II na tron Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Maria Zofia angażowała się tylko okresowo w politykę, zwłaszcza w czasie wyjazdów męża Augusta Czartoryskiego na zachód Europy, osobistym majątkiem wspierała poczynania Familii. Była darzona dużą estymą przez konfederatów barskich, zapewne ze względu na swe pochodzenie.

     Od lat 40. Maria Zofia wybierała inne pola działalności – zajmowała się życiem towarzyskim, podróżami po Rzeczpospolitej (nic nie wiadomo o jej podróżach zagranicznych) oraz upiększaniem rezydencji, zwłaszcza swych ukochanych Puław.

     Z donacji Marii Zofii kontynuowana była w 1754 roku budowa kościoła Wizytek w Warszawie. Najwięcej uwagi poświęcała ona jednak kościołowi farnemu w położonej w dobrach puławskich Końskowoli, kontynuując budowę zapoczątkowaną przez matkę Elżbietę Helenę z Lubomirskich. Ufundowała w kościele m.in. ołtarz i dzwonnicę. Końskowola miała status rodzinnej nekropoli, tutaj została pochowana Zofia z Opalińskich Lubomirska, matka Elżbiety Heleny Sieniawskiej, a babka Marii Zofii.

     Maria Zofia Czartoryska zmarła w Warszawie 21 maja 1771 roku. Pochowana została w krypcie stołecznego kościoła pw. Świętego Krzyża. Odę z okazji jej pogrzebu napisał nuncjusz papieski Angelo Maria Durini; polskiego przekładu utworu dokonał Adam Naruszewicz (ukazał się on na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”).

Opracowała: dr Anna Myślińska

LITERATURA:

Jeżewska E., Malarstwo portretowe XVII–XVIII w., „Ikar” 1998, nr 11 (63).

Jeżewska E., Kwaśnik-Gliwińska A., Kolekcja Wielopolskich z Chrobrza, „Spotkania z Zabytkami” 2010, nr 1–2.

Myślińska A., Kolekcja Wielopolskich z Chrobrza w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach, Historia Ordynacji Pińczowskiej 1601–1945, Materiały sesji naukowej 26 września 2011 r., „Pińczowskie spotkania historyczne” 2011.

Słaby A., Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich,  Kraków 2014.

Popiołek B., Kicińska U., Słaby A., Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich

Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, t. 1–4, Warszawa 2016.

Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016.

Kuras K., Maria Zofia Czartoryska (1699–1771), Silvia Rerum, https://www.wilanow-palac.pl/maria_zofia_czartoryska_1699_1771.html, (dostęp: 10.01.2020).