Portret hr. Gotharda Andreasa Manteuffla

Portret hr. Gotharda Andreasa Manteuffla
Józef Grassi
olej, płótno
65 x 50 cm
sygn. p.d.: „J. Grassy pin / 1793”
MNKi/D/1827

Co może łączyć Muzeum Narodowe w Kielcach z petersburskim Ermitażem? Otóż w naszej i rosyjskiej kolekcji obrazów znajdują się dwa wyjątkowe portrety autorstwa Józefa Marii Grassiego. Pierwszy przedstawia hrabiego Gotharda Andreasa Manteuffla (1762–1832), drugi jego małżonkę Charlotte Sophie Elisabeth von Manteuffel (1773–1807). Portret hrabiego znajduje się w kieleckim Muzeum Narodowym, drugi w rosyjskiej placówce. Oba idealizowane, oba w popiersiu, oba na tle zachmurzonego nieba zgodnie z duchem epoki, oba powstały w 1793 roku, kiedy Grassi przebywał w Warszawie, tworząc portrety dla polskiej i rosyjskiej arystokracji. Jak wyglądają dzieła ukazujące parę arystokratów z Kurlandii? Portret z kieleckiej galerii przedstawia trzydziestojednoletniego mężczyznę, ujętego w popiersiu, profilem w prawo, na tle zachmurzonego nieba. Ubrany w czarny surdut w cienkie czerwone paski. Pod szyją ma koronkowy halsztuk. Głowa skierowana w prawo, długi prosty nos, usta w lekkim uśmiechu, oczy wpatrzone w widza. Na głowie półdługa starannie dobrana peruka zawiązana z tyłu czarną tasiemką. Portret rosyjski ukazuje jego małżonkę w wieku 20 lat, skierowaną w prawo, z głową zwróconą w lewo, z fryzurą złożoną z loków, które opierają się na linii ramion. Ubrana w zwiewną tunikę z koronkowym wykończeniem na klatce piersiowej. Na szyi ma trzy rzędy pereł, z czego dolny, dłuższy opiera się na biuście. Twarz zwrócona w lewo, długi, wąski nos, szeroko rozstawione oczy, lekki uśmiech, zaróżowione policzki, ujęta tak jak małżonek na tle posępnego nieba. 

W okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795) portret przeżywał swój rozkwit, stając się rzeczą poszukiwaną przez większość ówczesnych warstw, przede wszystkim magnaterię, szlachtę i mieszczaństwo. W oświeceniu sztuka świecka wysunęła się na pierwsze miejsce, konterfekty, pejzaże, sceny rodzajowe i historyczne zepchnęły sztukę religijną na dalszy plan. Głównymi twórcami byli artyści sprowadzeni do Polski przez króla, między innymi Józef Maria Grassi. Grassi był artystą austriackim włoskiego pochodzenia, wykształconym w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu (przyjęty do niej już w wieku 11 lat). Malarstwo portretowe, którym się zajmował i w którym był niezwykle biegły, sprawiło, że cieszył się dużym powodzeniem w kręgach dworskich, na początku wiedeńskich, a po wyjeździe do Polski w 1791 roku wśród polskiej i rosyjskiej arystokracji. 

Grassi w swoich dziełach inspirował się angielskim oraz francuskim portretem 2. połowy XVIII wieku, który oddziaływał na artystów zdobywających malarski fach w Wiedniu. Do Polski przyjechał jako ukształtowany artysta, który z miejsca zdobył klientelę, wykorzystując wypracowane w Wiedniu schematy kompozycyjne. Grassi rzadko w swojej twórczości korzystał z całopostaciowego ujęcia, wolał tworzyć półpostacie lub wspomniane popiersia. W zbiorach kieleckiego Muzeum znajduje się jedno z przedstawień całej postaci, mianowicie portret księcia Józefa Poniatowskiego przy koniu (jedna z kilku wersji autorskich) namalowany techniką akwareli: https://mnki.pl/pl/obiekt_tygodnia/2017/pokaz/233,jozef_grassi__portret_ksiecia_jozefa_poniatowskiego,2. 

Na koniec można dodać, że oba dzieła są sygnowane oraz datowane, co jest rzadkością w obrazach malowanych przez Grassiego w okresie warszawskim.

Oprac. Piotr Walczyk

Bibliografia

Josef Grassi, Portret Anetki Tyszkiewiczówny, red. H. Małachowicz, Warszawa 2016.

Kozakiewicz S., Malarstwo polskie, oświecenie, klasycyzm, romantyzm, Warszawa 1976.

Ruszczycówna J., Grassi Józef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 2, red. D. Pecold, I. Rząśnicka, Wrocław 1975, s. 459–466.

http://www.digiporta.net/pdf/HIM/Manteuffel_467682914.pdf (dostęp: 26.07.2021). 

https://www.geni.com/people/Charlotte-Sophie-Elisabeth-Gfin-von-Manteufell/6000000009956541512 (dostęp: 26.07.2021).

https://www.geni.com/people/Gotthard-Andreas-Gotthard-Graf-von-Manteuffel-gen-Szoege/6000000009956366543 (dostęp: 26.07.2021).

https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/01.+paintings/38484 (dostęp: 26.07.2021).