Patera

Württembergische Metallwarenfabrik
Niemcy, Geislingen an der Steige
lata 30. XX wieku
wys. 6 cm, śr. 30 cm
MNKi/R/515

Jasnozielona patera z szerokim kołnierzem, wykonana z dwuwarstwowego, przejrzystego szkła z wtopionymi pomiędzy warstwy nieregularnie ułożonymi pęcherzami powietrza, należy do grupy najbardziej charakterystycznych wyrobów wytwórni WMF (Württembergische Metallwarenfabrik). Powstała ze szkła Ikora, produkowanego przez WMF od połowy lat 20. do lat 50. XX wieku. Jego nazwa pochodzi od Ixory, rośliny o liściach w różnych odcieniach zieleni i kwiatach w intensywnych kolorach, występującej w Afryce i Azji. Rzeczywiście – różnorodność koloru zielonego jest widoczna na całej powierzchni patery. W dodatku w zależności od warunków oświetlenia zieleń ta przyjmuje różne odcienie: od jaskrawozielonego w świetle przygaszonym, do cytrynowozielonego, przechodzącego w jasnożółty w promieniach słońca. Efekt ten uzyskano, dodając do masy szklanej tlenek uranu.

Szkła uranowe dużą popularność zyskały w XIX wieku. Do znaczących centrów ich produkcji należały wówczas huty czeskie. To z tamtych rejonów wywodzą się najpowszechniejsze chyba, pochodzące z języka niemieckiego, nazwy szkła uranowego: Annagelb (żółcień Anny), Annagrün (zieleń Anny), a także Eleonorengrün (Lenoragrün, zieleń Eleonory). Jako pierwszy, przed 1835 rokiem, pojawił się termin Annagrün, który można powiązać z historią wydobywania rudy uranu z góry zwanej Anną. Inne wersje pochodzenia nazw szkła uranowego łączą się ze słynną rodziną o długich tradycjach szklarskich, a przede wszystkim z dwoma jej członkami – Franzem Riedelem (1782–1844) i Josefem Riedelem (1816–1894). Franz, jak się przypuszcza, zajmował się wytwarzaniem szkła uranowego już w trzecim dziesięcioleciu XIX wieku, a terminy Annagelb i Eleonorengrün (Lenoragrün) zastosował, aby uhonorować i upamiętnić swoje córki, Annę i Eleonorę. Josef z kolei najprawdopodobniej był autorem przepisów na szkło uranowe żółte i zielone, nazwane przez niego Annagelb i Annagrün na cześć żony, Anny, córki Franza Riedela. Inne terminy, używane w odniesieniu do szkła uranowego, to Canarienglas lub canary glass (w języku angielskim) i verre canari (w języku francuskim).

Początki barwienia szkła związkami uranu trudno określić. Uważa się, że mogą one sięgać nawet pierwszego wieku naszej ery. Kluczowe, poświadczone prace nad tym zagadnieniem miały jednak miejsce dopiero w XVIII wieku. Prowadził je Martin Heinrich Klaproth (1743–1817), niemiecki chemik, który pierwszy uznał uran za pierwiastek. W ślad za nim poszli inni badacze. Kolor żółty uzyskiwano w szkłach uranowych, stosując tylko związki uranu. Aby otrzymać szkło zielone, oprócz związków uranu dodawano związki miedzi lub chromu. Zawartość uranu w szkle nie była duża, zazwyczaj wynosiła około 2–3% (maksymalnie w niektórych przypadkach dochodziła do 25%), więc obawy o jego szkodliwość, dotyczące zwłaszcza szkła stołowego, były nieuzasadnione.

Charakterystyczną cechą szkła uranowego jest luminescencja w świetle ultrafioletowym (UV), czyli zjawisko emitowania światła. Oświetlone lampą UV szkła uranowe świecą się mocnym, jaskrawym, zielonym kolorem.

Szkło uranowe wykorzystywano do wytwarzania witraży, lamp, przycisków do papieru, biżuterii, figurek, wazonów, a także naczyń. Powstawały wówczas nie tylko jednostkowe przedmioty o artystycznym wyrazie, ale również produkty masowe. Największe ośrodki hutnicze, wiodące prym w tego typu produkcji, znajdowały się w Czechach, Anglii i we Francji, a później również w innych krajach Europy i świata.

W tę tradycję wpisała się także niemiecka wytwórnia WMF. Do 1883 roku firma ta znana była przede wszystkim z produkcji wyrobów metalowych, ale od czasu uruchomienia huty wytwarzającej wkłady do powstających w zakładzie opraw metalowych, znacznie poszerzyła swój asortyment, wprowadzając na rynek dzbany, patery i wazony ze szkła. W latach 20. XX wieku huta rozkwitła. Przyczynił się do tego Karl Wiedmann (1905–1992), młody technolog i projektant, który w swojej pracy skupił się przede wszystkim na eksperymentach z masą szklarską. To właśnie jemu wytwórnia zawdzięczała opracowanie receptury na wspomniane wyżej szkło o nazwie Ikora, produkowane w wielu kolorystycznych wariantach, w tym również barwione związkami uranu.

Oprac. Anna Pietrzak

Bibliografia

Burschel C., Scheiffele H., WMF Ikora & Myra Gläser. Unika Und serielles Kunstglas der 1920er bis 1950er Jahre, Stuttgart 2003.

Kunicki-Goldfinger J.J., Uran w szkle historycznym, „Szkło i Ceramika” 2018, nr 1, s. 16–21.