Statuty wiślickie
W Polsce piastowskiej do połowy XIV w. prawo było niemal wyłącznie prawem zwyczajowym. Rozwijało się na drodze praktyki społecznej. Pierwszorzędną rolę w jego tworzeniu odgrywali sędziowie, którzy wydając wyroki, sprzyjali zachowywaniu jednych, a eliminowaniu innych zwyczajów prawnych.
Samodzielność sędziów polskich i ich niezależność od władców znajduje potwierdzenie w spisie polskiego prawa zwyczajowego z XIII w., tzw. Księdze Elbląskiej, gdzie czytamy: Także należy wiedzieć, że polski sędzia nie zwykł mieć ławników. Wszak, że jeśli widzi koło siebie w czasie sądu ludzi zdatnych, zaprasza ich do siebie i przedstawia im sprawę. A jeśli czyjeś zdanie wydaje mu się słuszne, wyrokuje zgodnie z nim. Gdy natomiast niczyje zdanie mu się nie podoba, wówczas orzeka zgodnie ze swoim przekonaniem, jak tylko może najsprawiedliwiej.
Kazimierz Wielki to pierwszy polski ustawodawca w pełnym tego słowa znaczeniu. Stanowione przez niego ustawy (statuty) były rezultatem woli reformy obowiązującego prawa zwyczajowego. W świetle Statutów prawo zwyczajowe schodziło do źródła prawa podporządkowanego ustawom królewskim (statutom). To statut, czyli ustawa królewska - osądzając zwyczaj jako dobry lub zły - decydowała, czy miał on nadal obowiązywać jako prawo. W Statutach Kazimierza pełny wyraz znalazła przyjęta w prawie kanonicznym i kanonistyce średniowiecznej nauka o prawie zwyczajowym.
Zwołał przeto król Kazimierz „wielki zjazd” (sejm walny) do Wiślicy. Stawili się na nim biskupi, wojewodowie, kasztelanowie oraz urzędnicy i dostojnicy dzielnicy krakowskiej i wielkopolskiej. Na zjeździe tym, którego obradom przewodził sam król, z udziałem uczonych znawców prawa kanonicznego i rzymskiego, przygotowano i ogłoszono nowe polskie prawo ziemskie, jako prawo trwałe i niezmienne. Jednocześnie osobną ustawą nakazał stosowanie nowego prawa we wszystkich sądach Królestwa, dozwalając każdemu na odwoływanie się do nowego prawa pisanego.
Najwybitniejszy dziejopis polski czasów średniowiecza Jan Długosz w swoich Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego pod rokiem 1347 napisał: Król polski Kazimierz chciał położyć kres godnym potępienia ciężkim nadużyciom, w postaci różnego rodzaju oszczerstw i krzywd, wskutek których całe Królestwo Polskie za wszystkich jego poprzedników, królów i książąt - wiedział o tym – cierpiało bardzo dotkliwy ucisk przy wymierzaniu sprawiedliwości i rozstrzyganiu sporów i wszelkiego rodzaju nieporozumień z tego mianowicie powodu, że sądy ziemskie po przeprowadzeniu postępowania dowodowego wyrokowały nie na mocy pisanych spraw czy statutów, ale kierowały się osobistymi odczuciami sądzących i przewodniczących sądom, ulegających często namiętnościom, sympatiom i przekupstwu. Pragnął zatem wprowadzić porządek w całym Królestwie przez jednakowe i sprawiedliwe prawa....
W Statutach Kazimierza Wielkiego stwierdzić można powołanie następujących reguł prawa jako argumentów uzasadniających królewską ustawę:
- Prawo nie działa wstecz
- Zwyciężony w procesie sądowym winien uczynić zadość wyrokowi zanim jeszcze opuści sąd
- Nikt nie może czerpać korzyści z popełnionego bezprawia
- Nikt swego prawa nie może zostać podstępnie pozbawiony
- Nikomu nie wolno odmówić prawa do obrony, która jest prawem naturalnym
- Zawinione niestawiennictwo powoda jest czymś większym niż niestawiennictwo pozwanego
- Nie należy wzruszać sprawy prawomocnie zakończonej
- Powód winien pozywać do sądu właściwego dla pozwanego
- Zasada poszanowania cudzej rzeczy
- W sądach nie powinno być pośpiechu w sądzeniu spraw
- Powinnością człowieka jest powstrzymywać się od złego
- Jest pożyteczne dla państwa, aby poddani żyli w spokoju, aby nikomu nie wyrządzali krzywd i umacniali się w cnotach
- Jeden naród poddany jednemu władcy nie powinien podlegać różnym prawom, aby nie był jako straszydło różne mające głowy
- Od zbrojnego rycerstwa zależy honor króla oraz obrona całego królestwa
- Kara za bratobójstwo
- Kara za zabójstwo
- Niewykorzystywany przywilej traci ważność
- Wszystkie prawa zakazują i karzą wyrządzanie gwałtów(bezprawia)
- Każdy odpowiada za swój czyn
- Syn nie odpowiada za czyny ojca i odwrotnie
Wydając Statuty, polski monarcha dawał poza tym wyraz przekonaniu, że każdy system prawny stworzony przez człowieka (prawo ludzkie - ius huma-num) podporządkowany jest systemowi wyższemu, w szczególności prawu Bożemu i prawu natury, oraz że istnieją pewne zasady prawne powszechne, które winny obowiązywać w każdym państwie. Statuty Kazimierza Wielkiego stanowiły prawo nowe w stosunku do prawa zwyczajowego. Przytaczając szkodliwe skutki takich zwyczajów, jak też cel reformy, starał się pokazać konieczność i użyteczność zmian. Powoływane w Statutach argumenty retoryczne zasadzały się na wartościach propagowanych przez naukę Kościoła i chrześcijaństwo. Tym samym więc wyrażały jednoznacznie wolę polskiego władcy i jego współpracowników przebudowy systemu prawa opartej na uznanych wartościach chrześcijańskich. W Statutach Kazimierza zostały wyrażone zasady prawne, stanowiące fundament porządku prawnego, niewątpliwie są „źródłem prawa polskiego” po dziś dzień.
Bibliografia:
Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego dziełko czcigodnego Jana Długosza, Warszawa 1975.
Uruszczak W., Statuty Króla Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 1999, t. 3, s. 97–115.
zdjęcie: Franciszek Smuglewicz, Kazimierz Wielki, Sejm w Wiślicy, przed 1807 r., grafika
