Dawniej Gloriosa Wislicensium urbs – wspaniałe miasto Wiślica, dziś niewielka miejscowość, zlokalizowana w południowej części województwa świętokrzyskiego na terenie historycznej ziemi krakowskiej.
Wiślica w średniowieczu stanowiła jeden z najstarszych ośrodków plemiennych oraz ważną siedzibę książęcą. Z miasteczkiem tym wiążą się losy książąt – Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego, królów – Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, a także dynastii Jagiellonów oraz Jana Długosza.
Wiślica początkowo obejmowała jedynie teren niewielkiej wychodni gipsowej, górującej nad rozlewiskami. Lokalizacja taka stanowiła doskonały, strategiczny, naturalny punkt obronny ułatwiający przeprawę przez podmokłe łąki. Pod koniec wieku XIX została po raz pierwszy wskazana przez krakowskiego historyka Karola Potkańskiego jako gród stołeczny legendarnego państwa Wiślan, sąsiadującego z Wielką Morawą. Od tego czasu miejscowość stała się przedmiotem ogromnego zainteresowania historyków, historyków sztuki i archeologów. Grudzień 1958 roku okazał się przełomowy. Przy okazji prac związanych z budową wodociągu w wykopie na ulicy Batalionów Chłopskich odsłonięto fragment prastarego muru. Okazało się, że były to fundamenty kościoła pw. św. Mikołaja [?], który prawdopodobnie powstał za panowania pierwszych Piastów w XI wieku. Wezwanie świątyni świadczyłoby o handlowym charakterze zarówno kościółka, jak i osady, usytuowanej na szlaku łączącym Ratyzbonę z Rusią Kijowską poprzez Pragę, Kraków i Sandomierz.
Na rozległych, podmokłych terenach, nieopodal dzisiejszej miejscowości wciąż góruje wczesnośredniowieczne grodzisko, które śmiało można datować na X–XI wiek, kiedy to pełniło funkcje obronne przy szlaku handlowym. Równolegle do niego funkcjonowało bodaj najbardziej tajemnicze założenie rezydencjonalne w Wiślicy. Długosz zwał je Regią – królewskim miejscem. Zespół ten składał się z dwóch pałaców (tzw. palatiów) z przyległymi do nich rotundami.
Pierwszy etap funkcjonowania grodu wiślickiego zakończył się w tragiczny sposób w 1135 roku. Osada została napadnięta i zrabowana przez Rusinów, Połowców i Węgrów. Wiślica została jednak szybko odbudowana.
W okresie rozbicia dzielnicowego Wiślica trafiła pod władanie Henryka Sandomierskiego, a następnie, w 1166 roku, przeszła w ręce jego brata Kazimierza Sprawiedliwego. Za czasów jego panowania powstało tzw. Księstwo Wiślickie ze stolicą w Wiślicy, które posiadało status odrębnej jednostki terytorialnej na obszarze Małopolski. Prawdopodobnie istniało jeszcze w 1234 roku, o czym może świadczyć wzmianka „dominium Visliciae et Sandomiriae” w przywileju wydanym przez Bolesława Wstydliwego.
Złoty okres Wiślicy przerwał w 1241 roku najazd tatarski. W wyniku napaści miejscowość wraz z całym swoim zapleczem została zniszczona i spalona. Miasteczko wróciło po krótkiej przerwie na karty historii na przełomie XIII i XIV wieku.
W trakcie walk o zjednoczenie Królestwa Polskiego Wiślica wspierała dążenia do tronu Władysława Łokietka. Już w końcu XIII wieku miejscowość ponownie zaczęła odgrywać istotną rolę w Małopolsce. Niezwykle ważnym dla Wiślicy okazał się wiek XIV – za sprawą Władysława Łokietka w mieście odbyły się liczne wiece, w których uczestniczyli najwyżsi dostojnicy krakowscy i sandomierscy, co świadczy o sympatii, jaką darzył książę (a od 20 stycznia 1320 roku król) Wiślicę. Prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XIV wieku gród otrzymał prawa miejskie, a po 1333 roku nastąpiła lokacja miasta na prawie niemieckim (magdeburskim).
Okres prosperity Wiślicy wiąże się z panowaniem Kazimierza Wielkiego, kiedy to ponownie miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków religijnych, administracyjnych i sądowniczych w całej Małopolsce. Znajdowała się tu również siedziba podrzędztwa, czyli zarządu dóbr królewskich. O znaczeniu miejscowości świadczą chociażby częste odwiedziny Kazimierza Wielkiego. Rok 1347 zapamiętany został jako moment uchwalenia i ogłoszenia pierwszej kodyfikacji prawa w Polsce, znanej pod nazwą statutów wiślickich. Dzięki królowi Wiślica została otoczona kamiennym murem wraz z trzema bramami: Krakowską, Buską i Zamkową. Szczególną fundacją z 1350 roku był kościół, który po dziś dzień góruje nad współczesną zabudową. Zasługą króla było także nadanie Wiślicy przywileju składu soli. Przywileje potwierdzają późniejsze dokumenty wydawane przez Kazimierza Jagiellończyka (1460) i Jana Olbrachta (1493). Losy miasta nie były również obojętne Władysławowi Jagielle, który w 1386 roku zwolnił mieszczan z opłat targowych i ceł, a w 1409 roku potwierdził przywilej nadania praw miejskich. Dostrzegalnym śladem wizyt władcy w Wiślicy są freski rusko-bizantyjskie w prezbiterium bazyliki mniejszej.
Wiek XV to szczególny okres dla rozwoju Wiślicy. Bardzo szybko wzrosło zaludnienie miasta, przyczynił się do tego m.in. fakt, iż większość zjazdów rycerskich odbywała się właśnie tutaj. Ostatecznie ukształtował się także układ przestrzenny miasta. Jan Długosz, polski historyk i kronikarz, szczególnie upodobał sobie Wiślicę. Kustosz tutejszej kolegiaty ufundował dom dla wikariuszy i kanoników, który wzniesiono z kamienia i cegły. Budynek przetrwał bez poważniejszych uszkodzeń pożar miejscowości, który miał miejsce w 1471 roku. Obok wikarówki erygował on również majestatyczną dzwonnicę i tablicę erekcyjną. Brak możliwości poszerzenia terenów mieszkalnych Wiślicy spowodował szybki rozwój jej przedmieść – Gorysławic. W 1528 roku założono w Wiślicy wodociąg. Miasto cieszące się względami władców rosło w siłę, co przyczyniało się między innymi do wzrostu liczebności Żydów, którzy pojawili się na tym terenie prawdopodobnie już w XII wieku.
Dobra passa została przerwana w 1564 roku przez ogromny pożar, który strawił miejscowość. Niszczona kolejnymi klęskami (pożary, powodzie, epidemie) coraz bardziej chyliła się ku upadkowi. Próby podźwignięcia miasta przez Zygmunta III Wazę zakończyły się fiaskiem. Miejscowość upadła w 1657 wraz z najazdem Szwedów. Był to krytyczny moment dla Wiślicy, gdyż po potopie miasto nigdy już się nie podźwignęło. W 1766 roku król Stanisław August Poniatowski zezwolił na rozebranie zamku, murów i bram. Rozbiory Polski całkowicie zahamowały rozwój Wiślicy. W 1818 roku rozebrano drewniany ratusz, a w 1819, po przeszło 650 latach, skasowano kapitułę kolegiacką. 1858 to rok, w którym kolejny pożar strawił miejscowość, a w 1869 Wiślica straciła królewskie prawa miejskie
Miasto miało nieszczęście leżeć w pasie granicznym z Galicją. Rząd carski nie budował tutaj dróg, celowo doprowadzał do wielkiego zapóźnienia cywilizacyjnego tej części Polski. W 1914 roku Austriacy ostrzelali rosyjskie pozycje w Wiślicy. W efekcie poważnie uszkodzono masyw kolegiaty i dzwonnicy, Dom Długosza oraz całą zabudowę miejscowości. Począwszy od 1919 roku, pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza prowadzono prace remontowe przy najważniejszych obiektach zabytkowych w mieście. Ich wynikiem była rekonstrukcja uszkodzonych połaci świątyni, co okupione zostało wyburzeniem dwóch romańskich wież. W 1929 roku papież Pius XI ponownie erygował kapitułę wiślicką. Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas rozwoju miasta, który został zahamowany przez II wojnę światową. Działania zbrojne oszczędziły zabytki, ale doprowadziły do zagłady żydowskich obywateli miasteczka. W 1949 roku rozpoczęto badania archeologiczne prowadzone przez Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem. Początkowo prace skupiły się na Grodzisku, by w kolejnych latach objąć obszar średniowiecznego miasta. Badania dały znakomite wyniki, ponownie odkrywając zapomnianą świetność Wiślicy.
Po raz pierwszy miejscowość pojawiła się w źródłach pisanych w Roczniku świętokrzyskim nowym pod rokiem 1079. Dziedzictwo Wiślicy predestynuje ją do czołówki najważniejszych miejsc w Polsce o charakterze historyczno-archeologicznym, stawiając ją na równi z Krakowem, Poznaniem czy Gnieznem.
