Oddział w Wiślicy to muzeum o charakterze archeologiczno-historycznym. Utworzone zostało 20 maja 1966 r. z inicjatywy Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem. Nadrzędnym celem, jaki przyświecał Zespołowi przy zakładaniu nowej placówki było gromadzenie, udostępnienie i popularyzacja zabytków ruchomych pozyskanych w trakcie badań archeologicznych z lat 1949-1964. Istotnym elementem było zabezpieczenie i udostępnienie reliktów architektonicznych – kościoła św. Mikołaja wraz z hipotetyczną misą chrzcielną (badania archeologiczne z 2021 r. odrzuciły koncepcję baptysteryjnej funkcji „misy”) oraz materii zabytkowej odkrytej w podziemiach Kolegiaty.
Początkowo Muzeum znajdowało się w przyziemiu ówczesnego Domu Kultury, które zaadaptowano na cele ekspozycyjne oraz w wybudowanym w 1964 roku Pawilonie Archeologicznym chroniącym relikty świątyni św. Mikołaja. W 1981 roku powstał pomysł przeniesienia Muzeum do tzw. Kamienicy Bractwa Różańcowego, XVII-wiecznego budynku ulokowanego bezpośrednio przy wiślickim Rynku Głównym. Otwierało to nowe perspektywy wystawiennicze, możliwości posiadania pracowni, biura czy magazynów muzealnych.
Niestety propozycja przeniesienia Muzeum do nowej siedziby upadła. Ostatnia szansa na rozwój pojawiła się w 1986 roku. Wtedy to podjęto inicjatywę remontu Pawilonu Archeologicznego. Prace przeprowadzano zimą, co tylko pogłębiło zły stan techniczny budynku. W kilkanaście lat później, w 1999 roku, w związku z reformą szkolnictwa w Polsce wprowadzającą trzyletnie gimnazjum jako nowy typ szkoły oraz z potrzebą utworzenia nowej placówki edukacyjnej, podjęto decyzję o likwidacji Muzeum oraz Domu Kultury. Budynek zaadaptowano do nowego celu. Począwszy od 1999 roku Muzeum funkcjonowało jako referat gminy. W 2003 r. wydzierżawiono na rzecz Muzeum pomieszczenie w Domu Długosza, które w latach 2000-2003 podlegało pracom restauratorsko-budowlanym w związku z odsłonięciem gotyckich malowideł naściennych.
W 2010 roku po przekształceniu „muzealnego referatu gminnego” w samorządową instytucję kultury działającą w oparciu o nowoczesny statut, placówka posiadła wszelkie podstawy prawne do „ponownego” rozpoczęcia funkcjonowania. Od początku 2017 roku funkcjonuje jako Oddział Muzeum Narodowego w Kielcach.
Dzięki modernizacji Muzeum Archeologicznego w Wiślicy, przeprowadzonej w latach 2018–2022, zabytki wiślickie można zwiedzać, korzystając z trasy podziemnej. Powstała też nowa wystawa, na którą składają się do tej pory nieeksponowane obiekty oraz interaktywne widowisko prezentujące relikty najstarszej romańskiej architektury na tle najdawniejszych dziejów Wiślicy.
ZABYTKI WIŚLICY
Bazylika Najokazalszym obiektem zabytkowym w Wiślicy jest bazylika kolegiacka pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Budowla wzniesiona została z fundacji Kazimierza Wielkiego około 1350 roku na miejscu dwóch poprzednich kościołów romańskich. Jest to jedna ze świątyń tzw. serii ekspiacyjnej wybudowanych w ramach pokuty za zabójstwo księdza Marcina Baryczki. Kolegiata stanowi rzadki przykład architektury dwunawowej rozdzielonej trzema wielobocznymi filarami wspierającymi tzw. sklepienie palmowe.
We wnętrzu bazyliki w ołtarzu głównym znajduje się kamienna płaskorzeźba Matki Bożej Łokietkowej wykonana w latach około 1280?1300. Ściany prezbiterium pokrywają freski rusko-bizantyjskie, będące fundacją Władysława Jagiełły. Mimo że przetrwały tylko we fragmentach, stanowią wspaniały przykład sztuki średniowiecznej łączącej Wschód z Zachodem. Od 2005 roku kościół posiada status bazyliki mniejszej.
Tablica erekcyjna Tablica z 1464 roku fundacji Jana Długosza, umieszczona na południowej ścianie bazyliki, przedstawia postać biskupa krakowskiego Bodzanty i Kazimierza Wielkiego oddającego model wiślickiej świątyni pod opiekę Matce Bożej z Dzieciątkiem. Poniżej wykuto napis: ANNO DOMINI MCCL PRINCEPS EXCELLENTISSIMVS KAZIMRVS SECVNDVS DEI GRATIA POLONORVM REX ECCLESIAM SANCTAE MARIAE VISLICIENSIS QVADRO FABRICAVIT LAPIDE CVI BENEFICII MEMOR CLERVS VISLICIENSIS ET POVLVS DECVS SVI OPERIS ANNO DOMINI MCCCCLX QVATRO AVREIS INSCRIPSIT LITTERIS (Roku Pańskiego 1350 Najjaśniejszy Kazimierz II z Bożej łaski król polski wzniósł kościół Najświętszej Marii Panny z ciosanego kamienia, pamięć której to zasługi i ozdobę jego dzieła roku Pańskiego 1464 duchowieństwo wiślickie i lud złotymi wypisali głoskami).
Dom Długosza Gotycka kamienica ufundowana została przez Jana Długosza w 1460 roku. Budynek wzniesiono dla 12 kanoników i 12 wikariuszy czyniących posługę w ówczesnej kolegiacie. Swoją funkcję spełnia po dziś dzień – jest plebanią. Zachował się tu dębowy strop kasetonowy, gotyckie portale, oryginalne XV-wieczne polichromie oraz XV-wieczny zdobiony modrzewiowy strop belkowany.
Dzwonnica Przylegająca do bazyliki dzwonnica została ufundowana w 1460 roku przez Jana Długosza. Jej pierwsze dwie kondygnacje wykonane są z ciosów kamiennych, kolejne natomiast już z cegły. Bezpośrednio pod dachem znajduje się fryz, na którym przedstawiono szereg herbów. Uszkodzona w trakcie I wojny światowej, dziś odrestaurowana.
Grodzisko na Łąkach Wczesnośredniowieczne grodzisko ulokowane ok. 500 metrów na wschód od dzisiejszego rynku Wiślicy. Widoczne współcześnie zarysy obwarowań pochodzą z przełomu XII i XIII wieku, jednakże najstarsza faza zabudowy datowana jest na X wiek. Świadczy o tym unikatowy, występujący na terenie historycznej Małopolski, tzw. suchy mur stanowiący licowanie najstarszego wału. Na grodzisko składały się chaty półziemiankowe, obiekty o charakterze gospodarczym, studnia oraz tzw. cysterna. Całość pełniła przede wszystkim funkcje militarne, chroniąc osadę miejską oraz przeprawy przez rozlewiska Nidy
