W widzeniu i pod piórem Dygasińskiego
natura ma swoją duszę i jest to dusza polska.
Kazimierz Czachowski
180 lat temu (7 marca 1839), w Niegosławicach koło Pińczowa przyszedł na świat Adolf Dygasiński, polski powieściopisarz, publicysta, pedagog, encyklopedysta, jeden z głównych przedstawicieli naturalizmu w literaturze polskiej.
Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Ojciec, dworski oficjalista, kładąc nacisk na wykształcenie syna wysłał go najpierw do szkoły w Pińczowie, a później do Kielc. Adolf Dygasiński pojawiał się w murach Wyższej Szkoły Realnej (obecnie siedzibie naszego Muzeum) trzykrotnie, latach 1851-1852, 1853-1854 oraz 1858-1860. Przerwy w nauczaniu spowodowane były trudną sytuacją materialną późniejszego publicysty. Pomimo kłopotów, Dygasiński uczył się bardzo dobrze. Każdy rok nauki kończył z pochwałami i nagrodami. W 1860 roku zakończył edukację w kieleckiej szkole.
Pobyt w gimnazjum przedstawił w postaci zbeletryzowanych wspomnień, wydanych po raz pierwszy w 1899 roku, noszących tytuł W Kielcach. Opowiadania i uwagi o czasach szkolnych. Problematykę rzeczywistości kieleckiej przedstawił także w opowiadaniach: Et haec olim oraz Bracia Tatary.
W roku 1862 Adolf Dygasiński wstąpił na wydział historyczno-filologiczny Szkoły Głównej w Warszawie. Studia przerwał z powodu insurekcji styczniowej, w której uczestniczył. Po zakończeniu powstania wznowił naukę w Szkole Głównej, a w 1868 wyjechał do czeskiej Pragi, gdzie studiował na Uniwersytecie Karola. Trudne warunki materialne zmusiły go do przerwania studiów i podjęcia pracy guwernera. Do grona jego uczniów należał między innymi przyszły wielki artysta, Jacek Malczewski.
W roku 1871 Dygasiński przeniósł się do Krakowa, gdzie założył instytut wychowawczy. Tam prowadził również niewielką księgarnię wydawniczą. Doprowadzony do bankructwa wyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął pracę zarobkową jako publicysta. Pisał artykuły do „Ateneum”, „Niwy”, „Nowin”, „Wędrowca” oraz „Przeglądu Tygodniowego”.
Zadebiutował jako beletrysta w wieku 44 lat – w 1883 roku opublikował na łamach „Przeglądu Tygodniowego” nowelkę Za krowę.
Dygasiński był inicjatorem założenia (w 1882 roku) „Przeglądu Pedagogicznego”. W roku 1884 został członkiem kolegium redakcyjnego czołowego pisma polskiego naturalizmu „Wędrowiec”, a w 1886 wszedł do redakcji tygodnika „Głos”. Rok później zainicjował i do 1888 redagował miesięcznik etnograficzny „Wisła”.
W roku 1890 wyjechał do Brazylii jako wysłannik „Kuriera Warszawskiego”.
W trakcie swojej kariery literackiej napisał 21 powieści i ponad 130 nowel. Jego dzieła cieszyły się powodzeniem, były tłumaczone na rosyjski i niemiecki. W swojej twórczości bardzo często poruszał tematykę życia mieszkańców wsi i małych miasteczek, podkreślając wspólnotę losów ludzi i zwierząt.
O roli i znaczeniu twórczości Dygasińskiego wielokrotnie pisał Stefan Żeromski.
O Godach życia mówił: Nieprzebrane bogactwo mowy ludu i przygasłej mowy przeszłości, głęboka znajomość przyrody i przeniknięcie uczuciami życia głębin leśnych splata się tutaj w doskonałe i czarujące jedno, które stanowi cenny diament w koronie arcydzieł świata.
Z kolei w „Projekcie Akademii Literatury Polskiej” zwrócił uwagę na język utworów „piewcy Ponidzia”: Zapomniany leży drugi władca innego obszaru mowy naszej, języka nizin i dalekości słowiańskiej, lasów i pól, pracy w polach i po chałupach, Adolf Dygasiński. Ten pisarz bardziej nas zbliżył do pierwoźródła mowy słowiańskiej (…) niż wszyscy pisarze ostatnich lat kilkudziesięciu, razem wzięci. Ale dokonane przezeń wydobycie i podanie nam mowy ludowej, zaczerpnięte jest z niewielkiego szmata jego okolicy rodzinnej. Któż kiedy wspomni o tym samoistnym człowieku, którego bezwzględne widzenie rzeczy, ogromu życia w jego całości i prawdzie, bez cienia literackiej ozdoby, dało mu możność wykonania dzieł jedynych w swoim rodzaju nie tylko w naszej, lecz w powszechnej literaturze?
Podsumowując swoje dotychczasowe przemyślenia, pisząc literacki testament - Snobizm i postęp - Stefan Żeromski raz jeszcze wrócił do bogatej twórczości Adolfa Dygasińskiego, twórczości, która ukształtowała także jego pisarską duszę: Nieprzebrane zaś bogactwo języka i sposobów wyrażania się Adolfa Dygasińskiego, który miał w uchu jedną z najczystszych gwar, na południowych stokach i rozłogach gór świętokrzyskich, (…) który rozumiał i czuł, jak nikt inny istotę tamecznego życia, byt tamecznych ludzi, zwierząt, ptaków, roślin i kwiatów, lasów i pól, streściło się w dziełach jedynych w swoim rodzaju, nienaśladowanych przezeń i nie dających się naśladować, znikąd nie wziętych, jacy własnych tego pisarza, jak własną była jego dusza, jego rozum, pamięć, wyobraźnia, współczucie i wynikająca stąd forma jego dzieła.
Dygasiński i Żeromski znali się również osobiście. Początek znajomości obu pisarzy związany jest z postacią Antoniego Gustawa Bema, nauczyciela języka polskiego w kieleckim gimnazjum. Młody autor Syzyfowych prac, z polecenia swojego pedagoga, zwrócił się w lutym 1887 roku do Dygasińskiego o pomoc w znalezieniu pracy. Oto jak opisał ten moment: Poszedłem tedy do p. Dygasińskiego na ulicę Złotą nr 41. Stary realista, sceptyk, demokrata. „belfer”, jak go nazywają – przyjął mię serdecznie. Zabawnie i rzeczywiście literacko on wygląda: okulary na czole, rzadkie, mięciuchne, cieniutkie, bez koloru włosy, broda, Boże zmiłuj się, jaka, pantofle, stary arcywytarty tużurek, stosy książek, portret Spencera, groszowe papierosy, gromady dzienników, jego powieści, korektę których sam prowadzi (…) - i twarz jego szczera, prosta, uśmiechnięta życzliwie, bez cienia obłudy… Takie życie – to koniec tej walki męczeńskiej, co się nazywa droga do sławy.
Adolf Dygasiński, wykorzystując swoją znajomość z Władysławem Olendzkim, polecił mu Żeromskiego jako nauczyciela jego syna.
Dygasiński zmarł 3 czerwca 1902 roku w Grodzisku Mazowieckim. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Ważniejsze publikacje Adolfa Dygasińskiego:
- Wilk, psy i ludzie (1883)
- Ogólne zasady pedagogiki dotyczące wykształcenia umysłu, uczuć, moralności i religijności (1883)
- Na pańskim dworze (1884)
- Głód i miłość (1885)
- Na warszawskim bruku (1886)
- Z ogniw życia (1886)
- Z siół, pól i lasów (1887)
- Nowe tajemnice Warszawy (tom 1-2, 1887)
- Właściciele (1888)
- Beldonek (1888)
- Z zagonu i bruku (1889)
- Jak się uczyć i jak uczyć innych (1889)
- Pan Jędrzej Piszczalski (1890)
- Przygody młodzieńca, czyli Robinsona polskiego (1891)
- Listy z Brazylii (1891)
- Na złamanie karku (1893)
- Gorzałka (1894)
- As (1896)
- Cudowne bajki (1896)
- Dramaty lubądzkie (1897)
- Żywot Beldonka (1898)
- W Kielcach (1899)
- Zając (1900)
- Listy z Brazylii (1900)
- Margiela i Margielka (1901)
- Gody życia (1902)
Portret Adolfa Dygasińskiego, Stanisław Witkiewicz, własność Muzeum Narodowego w Kielcach
Portret Adolfa Dygasińskiego, Jacek Malczewski, własność Muzeum Narodowego w Warszawie
Portret Adolfa Dygasińskiego, Aleksander Głuszczenko, własność Muzeum Narodowego w Kielcach
Płyta marmurowa znajdująca się w Muzeum Stefana Żeromskiego w Kielcach
