Michaił Bachtin (1895–1975) – rosyjski teoretyk kultury, filozof i literaturoznawca.
Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie w Petersburgu zajął się pracą w szkole średniej, przenosząc się do Witebska, będącego kulturalnym centrum regionu. We współpracy z innymi badaczami organizował tam wykłady i debaty, zajmując się również teorią kultury i rozważaniami z pogranicza filozofii i filologii. Wspólnie podejmowali się filozoficznej analizy rewolucji rosyjskiej i jej przekształcenia w dyktaturę Stalina. W szczególności skupili się na sposobie, w jaki język rejestrował konflikty pomiędzy grupami społecznymi. Wyjaśniali, że produkcja językowa jest zasadniczo dialogiczna, ukształtowana w procesie interakcji społecznej. Warstwa rządząca usiłuje przyjąć jeden, własny dyskurs jako wzorowy, klasy podporządkowane są jednak skłonne obalić to monologiczne zamknięcie.
Bachtin stanowczo krytykował monologizację ludzkiego doświadczenia, rozumianą jako dominujące teorie językowe, literackie, filozoficzne czy polityczne, opowiadając się po stronie wielogłosowego i otwartego dialogu. Jest to istotna wskazówka dla badaczy podejmujących tematykę dialogu: należy brać pod uwagę tło, kontekst każdego podmiotu badań, ponieważ w ich różnicach mieści się podstawa ludzkiego doświadczania. Kultura i komunikacja stają się ze sobą nierozerwalnie połączone, ponieważ bachtinowskie rozumienie wypowiedzi, tekstu czy przesłania, zależy od ich kulturowego kontekstu. Naukowy wkład Bachtina wykracza więc poza retorykę, konstrukcjonizm społeczny i semiotykę, dając fundamenty rozważań szeroko pojętym naukom humanistycznym.
Bachtin jest szczególnie znany ze swoich prac analizujących twórczość Fiodora Dostojewskiego oraz Francoisa Rabelaisa. W 1929 roku ukazała się jego książka Problemy poetyki Dostojewskiego, uważana za jedno z najwybitniejszych krytycznych analiz Dostojewskiego. To w niej Bachtin wprowadził pojęcie polifonii (czyli dialogiki). Opisał wzajemną relację pomiędzy znaczeniem i kontekstem autora, dzieła i czytelnika, z których każdy nieustannie oddziałuje i wpływa na innych, a całość pozostaje pod wpływem istniejących sił politycznych i społecznych.
Chociaż rozważania Bachtina obierały wiele różnych kierunków w ciągu jego życia, dialog zawsze pozostawał fundamentem dla zrozumienia jego światopoglądu. Według niego znaczenie, jakie można znaleźć w każdym dialogu, jest unikalne dla nadawcy i odbiorcy, oparte na ich osobistym rozumieniu świata pod wpływem kontekstu społeczno-kulturowego. W dziele Dialogic Imagination (Problemy literatury i estetyki) Bachtin wprowadził kolejne znaczące pojęcia dla dziedziny literaturoznawstwa, odcinając się od poglądów Ferdinanda de Saussure i Immanuela Kanta. Odrzucał teoretyzujące, tendencyjne rozumienie wydarzeń w zgodzie z istniejącym wcześniej modelem reguł, proponując w zamian konieczność rozpatrywania ich przez pryzmat ich otoczenia. Według Bachtina dialog żyje na granicach między jednostkami, a ludzie nie są jednostkami zamkniętymi.
„Być znaczy być dla innych, a przez innych dla siebie. Człowiek nie ma suwerennego terytorium wewnętrznego, jest całkowicie i zawsze na granicy; patrząc w siebie, patrzy w oczy innych lub oczami innych”.
