12 sierpnia 1914 roku, kilkanaście dni po wybuchu I wojny światowej do Kielc wkroczyły oddziały strzeleckie dowodzone przez Józefa Piłsudskiego, które przebywały w mieście z przerwami do 10 września 1914 roku. W czasie ich pobytu kielecki pałac stał się kwaterą główną Józefa Piłsudskiego i jego sztabu, w skrzydłach bocznych ulokowano Komisariat Wojsk Polskich, biura werbunkowe, drukarnię i redakcję „Dziennika Urzędowego Komisariatu WP”, pocztę polową, biuro przepustek oraz biuro intendentury.Dla upamiętnienia tego wydarzenia w okresie międzywojennym z inicjatywy powstałego 6 czerwca 1935 roku Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz dr Władysława Dziadosza, wojewody kieleckiego i byłego żołnierza II batalionu 5 pp Leg., w dawnym pałacu biskupim, ówczesnej siedzibie Urzędu Wojewódzkiego, (obecnie siedziba główna muzeum) utworzono Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego. Gromadzeniem danych historycznych zajęła się działająca od 1935 roku przy Radzie Miejskiej w Kielcach Rada Artystyczno Konserwatorska. Zebrano dokumentację opartą m.in. na relacjach byłego adiutanta Piłsudskiego Michała Fuksiewicza i byłego dozorcy pałacu Feliksa Dziwonia, dotyczącą ustalenia pomieszczeń zajmowanych przez sztab Legionów i kwaterę Piłsudskiego. Wystrój architektoniczny, rzeźbiarski i malarski powierzono w drodze konkursu artyście rzeźbiarzowi Stanisławowi Rzeckiemu oraz artyście malarzowi Wacławowi Borowskiemu. Prace prowadzone były z udziałem konserwatora województwa kieleckiego dr. Andrzeja Olesia i artysty rzeźbiarza Wincentego Skuczyńskiego.
Odrębne wejście do Sanktuarium od strony południowego dziedzińca pałacu zaprojektował warszawski rzeźbiarz Stanisław Rzecki. Na podstawie projektu dr. Andrzeja Olesia i inż. Wacława Junga wykonano również nowe schody i tarasy. Wejście zdobi portal z piaskowca zwieńczony kartuszem. W jego polu znajduje się orzeł strzelecki bez korony z inicjałami JP ponad nim. Kartusz jest otoczony sześcioma sztandarami (kartusz i sztandary zostały zrekonstruowane w 2014 roku). Drzwi wejściowe ozdobiono wstęgami z blachy miedzianej, na przecięciach której umieszczono odznaki I Brygady „Za Wierną Służbę” oraz Krzyże Legionów. Ciekawą i oryginalną jest klamka w kształcie stylizowanej głowy orła, która szczęśliwie zachowała się do naszych czasów. We wnęce okiennej ponad wejściem umieszczono tablicę z piaskowca autorstwa kieleckiego rzeźbiarza Wincentego Skuczyńskiego z cytatem wybranym z pieśni IV „Beniowskiego” Juliusza Słowackiego, ulubionego wieszcza Marszałka:
Ufaj mi, synu! jeśli wytkniesz sobie / Drogę, a prostą - to choćby do słońca / Zalecisz, często na krzyżu lub grobie / Odpoczywając. - Lećże więc bez końca, / A będziesz chodził w anielskiej ozdobie / Jako ojczyzny i wiary obrońca; / A nim zasługi twoje w niebie zginą, / Ziemia przeminie i gwiazdy przeminą.
Uroczystego otwarcia Sanktuarium dokonano 2 października 1938 roku. Podczas II wojny światowej Sanktuarium uległo niewielkiemu zniszczeniu. W okresie PRL w pomieszczeniach tych mieściły się magazyny. W 1990 roku muzeum mogło podjąć decyzję o przywróceniu pierwotnego znaczenia sal. Podstawę rewaloryzacji stanowiła dokumentacja fotograficzna i archiwalna, zachowane marmurowe okładziny ścian, posadzka i fragmenty stiuków sklepiennych, a także relikty pierwotnego wyposażenia: popiersie Marszałka, szczątki żyrandola, postument pod maskę pośmiertną. Sanktuarium udostępniono do zwiedzania 5 grudnia 1990 roku.
Obecnie do wnętrz Sanktuarium prowadzi główne wejście do pałacu i portal, nad którym wykuto słowa Marszałka: „Rzeczą żołnierza jest stworzyć dla ojczyzny piorun co błyska, a gdy trzeba uderzy”. W loggii wejściowej pałacu znajduje się również płyta informującą, że w tym miejscu znajdowała się w 1914 roku kwatera główna Józefa Piłsudskiego. Tu odbywały się także uroczystości państwowe oraz jubileuszowe związane z osobą Józefa Piłsudskiego. Sanktuarium mieści się w trzech salach w południowo-zachodniej części parteru Pałacu.
Właściwe Sanktuarium (Sala Marmurowa) to dawny osobisty pokój Józefa Piłsudskiego. Ozdobiono go marmurowymi okładzinami ściennymi i marmurową posadzką z charakterystycznym motywem wężyka generalskiego i krzyża legionowego. Te elementy wystroju zachowały się do czasów współczesnych. Oryginalnymi są również marmurowe portale, które pierwotnie były zdobione inicjałami JP oraz wężykiem generalskim i odznakami I Brygady „Za Wierną Służbę”. Do dziś zachował się jedynie zarys inicjałów JP. Motywy z inicjałami JP, wężykiem generalskim oraz Krzyżem Polonia Restituta zastosowano także w witrażowo przeszklonych oknach oraz żyrandolu kutym w żelazie. W przejściach do dawnego pokoju adiutanta Józefa Piłsudskiego – Michała Fuksiewicza oraz do Sali Sztandarów umieszczono żeliwne bramki z inicjałami JP, Krzyżem Legionów oraz datami urodzin i śmierci Józefa Piłsudskiego: 1867 – 1935.
Pośrodku sali, na zachowanym, marmurowym postumencie, ozdobionym orłami strzeleckimi i inicjałami JP na tarczach amazonek, znajduje się alabastrowa maska pośmiertna Marszałka. Oryginalna zaginęła. Obecna, wykonana według gipsowego odlewu twarzy Józefa Piłsudskiego sporządzonego po śmierci 12 maja 1935 roku w Belwederze, odtworzona została przez rzeźbiarkę Annę Dulny-Perlińską. W marmurowej niszy, pomiędzy oknami eksponowane jest popiersie Józefa Piłsudskiego z brązu wykonane przez Stanisława Rzeckiego. Przed wojną w gablocie znajdowała się kurtka mundurowa strzelecka Józefa Piłsudskiego, którą w 1938 roku ofiarowała do Sanktuarium żona Marszałka – Aleksandra Piłsudska. Obecnie eksponuje się w tym miejscu kopię kurtki mundurowej marszałkowskiej, którą wykonali Bożenna Stangreciak i Jerzy Kazimierski z Pracowni Kostiumowej Teatru Powszechnego w Łodzi według rysunków Bohgdana Furnala.
Sala Sztandarowa to dawny pokój komendanta Kwatery Głównej Mieczysława Trojanowskiego. Przed wojną była salą chwały Legionów. To w tym miejscu znajdowały się kopie sztandarów pułków legionowych wykonanych specjalnie dla Sanktuarium: 1., 2., 3., 4., 5. i 6. Pułku Piechoty Legionów, 2. Pułku Artylerii Lekkiej, 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich oraz 2. Pułku Ułanów. Sztandary prezentowane były na żelaznych uchwytach, których kompozycję oparto na motywie Krzyża Polonia Restituta. Posadzkę wyłożono płytami marmurowymi w kształcie szachownicy. Podłoga zachowała się do dzisiaj, podobnie jak portale z piaskowca. Obecnie znajdują się tu, wykonane współcześnie, kopie sztandarów 1 i 4 Pułku Piechoty Legionów.
Baszta pełniła funkcję Kaplicy. W niszy okiennej umieszczono obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, kute świeczniki, żyrandol żeliwny, posadzkę z płyt kamiennych, a także gomółkowo przeszklone okna, z których jedno zachowało się oryginalne. Eksponowany obecnie w Kaplicy obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej jest współczesną kopią.
Obecnie eksponowane są w Sanktuarium również obrazy lwowskiego malarza Stanisława Kaczor Batowskiego „Wejście Strzelców do Kielc” oraz „Potyczka na folwarku Czarnów”, a także szkic do tryptyku legionowego jego autorstwa. Obok prezentowana jest także kopia obrazu Batowskiego wykonana w 1994 roku przez Krzysztofa Jackowskiego „Potyczka przed Hotelem Bristol”, według oryginału znajdującego się w Muzeum Oręża w Kołobrzegu. Pośrodku Sali Sztandarowej na marmurowym stoliku leży „Księga Złota Miasta Kielc” z wpisami osobistości życia politycznego, przybywającymi do miasta przed II wojną, m.in. marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, Kazimierza Sosnkowskiego, ministra Józefa Ulrycha. Ekspozycję stałą uzupełnia popiersie Józefa Piłsudskiego z 1916 roku, modele pomników Czynu Legionowego w Kielcach oraz Józefa Piłsudskiego w Opatowcu, interesujące projekty nie zrealizowanego wystroju Sanktuarium autorstwa kieleckiego malarza Henryka Czarneckiego, oraz kartusze herbowe, jakie znajdowały się przed wojną w Sieni Górnej pałacu – godło państwowe wzór z 1927 roku i herb „Kościesza odmienna” rodu Piłsudskich.
fot. Małgorzata Stępnik/ MNKi
