Dnia 12 maja 1926 roku rozpoczął się przewrót majowy. Jego źródło stanowił głęboki konflikt polityczny, jaki od początku XX wieku dzielił społeczeństwo polskie. Walcząc o niepodległość, demokrację i równe prawa – tak w konspiracji zbrojnej, jak i w czasie Wielkiej Wojny – bojownicy PPS i legioniści Józefa Piłsudskiego mierzyli się również z otwartą niechęcią Narodowej Demokracji, stojącej po stronie carskiej Rosji.
Ostre podziały nie uległy zatarciu po odzyskaniu niepodległości i wygraniu wyborów przez endecję, a ich kulminację stanowiło zamordowanie prezydenta Gabriela Narutowicza – poprzedzone endecką kampanią nienawiści i kłamstw. Zabójstwo prezydenta było prawdziwym wstrząsem dla marszałka. Tym bardziej, że to on miał zginąć, gdyby został prezydentem. Piłsudski dostrzegał, że morderca stał się bohaterem prawicy narodowej, a podżegacze do zbrodni pozostali bezkarni. W emocjonalnym przemówieniu, wygłoszonym w lipcu 1923 roku w warszawskim Hotelu Bristol, nazwał endecję „zaplutym karłem” i wycofał się z życia publicznego.
Oczekiwanie na powrót Piłsudskiego było w jego obozie powszechne. Tym bardziej wobec niestabilnych rządów, hiperinflacji, strajków i świadomości, że prawa pracy wprowadzone w listopadzie 1918 roku przez lewicowy Rząd Ludowy są łamane. Ten okres rozczarowań stosunkami panującymi w odrodzonym państwie ukazał wówczas Stefan Żeromski w „Przedwiośniu”, co spotkało się z ostrymi atakami ze strony prawicy. Jednocześnie w roku 1925 Roman Dmowski stawiał za wzór faszystowskie Włochy, pisząc między innymi: „Wcale mi nie jest wstrętna idea dyktatury. Jestem przekonany, że dyktatura Mussoliniego jest wielkim szczęściem dla jego ojczyzny”.
12 maja 1926 roku zbrojna demonstracja oddziałów Piłsudskiego przerodziła się w bratobójczą walkę, gdy wojska wierne rządowi otworzyły ogień. Podczas trzech dni zginęło w stolicy 379 osób. Przewrót został wsparty przez PPS. W jego wyniku upadł centroprawicowy rząd Wincentego Witosa, a prezydent Stanisław Wojciechowski złożył rezygnację. W miastach odbywały się wielotysięczne wiece poparcia robotników i środowisk legionowych dla marszałka. 31 maja Piłsudski został wybrany prezydentem jako kandydat PPS. Odmówił jednak przyjęcia funkcji i desygnował swojego kandydata – Ignacego Mościckiego. Dokonał wówczas niespodziewanej wolty – pozostając przeciwnikiem endecji, związał się ze sferami ziemiańskimi i konserwatywnymi, stając się politykiem prawicy społecznej.
Reformy gospodarcze, na które liczył ruch robotniczy i ludowy, zostały przez Piłsudskiego odrzucone. Wobec postępującego jednocześnie procesu niszczenia demokracji, PPS przeszła do opozycji, płacąc za to z czasem uwięzieniem czołowych działaczy. Mając świadomość, że sanacja nie jest w stanie wygrać wyborów oraz chcąc zablokować dojście do władzy endecji, piłsudczycy wprowadzili autorytarne rządy, które zostały zaakceptowane przez dużą część inteligencji z obawy przed dyktaturą nacjonalistów. Po śmierci Piłsudskiego rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, a jednocześnie postępowała degradacja rządów opartych na elicie urzędniczo-wojskowej, kulcie marszałka, mocarstwowej retoryce i nacjonalizmie prawego skrzydła sanacji.
Fot. Portret Józefa Piłsudskiego, Witold Pikiel, Wojskowy Instytutu Naukowo-Oświatowy, Główna Księgarnia Wojskowa w Warszawie, Polska, Warszawa, ok. 1930
