Podczas wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku Józef Piłsudski, lider Polskiej Partii Socjalistycznej, wyjechał do Tokio i zaproponował rządowi japońskiemu współpracę w działaniach przeciwko Rosji. Misja zakończyła się niepowodzeniem, a Piłsudski wrócił do kraju z przekonaniem o konieczności zaostrzenia taktyki PPS, która utworzyła Organizację Bojową. Podczas demonstracji przeciwko poborowi do armii carskiej, zorganizowanej 13 listopada na placu Grzybowskim w Warszawie, doszło do starć zbrojnych z wojskiem. Były to pierwsze walki Polaków z Rosjanami od czasu powstania styczniowego. Akcja bojowców PPS-u wywarła ogromne wrażenie w społeczeństwie i przełamała barierę strachu. Wkrótce miasta Królestwa Polskiego stały się areną demonstracji i walk.
Zasadniczym momentem rodzącej się rewolucji był dzień 22 stycznia 1905 roku w Petersburgu. „Krwawa niedziela”, podczas której wojsko zabiło około tysiąca osób, idących z portretami cara i chorągwiami cerkiewnymi w pokojowej demonstracji pod Pałac Zimowy, zapoczątkowała falę wieców, pochodów i starć, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Powszechny strajk styczniowo-lutowy całkowicie sparaliżował Królestwo i pokazał siłę robotników. W Kielcach przyłączyła się do niego młodzież z gimnazjum żeńskiego i męskiego, żądając między innymi zajęć w języku polskim i nauczycieli Polaków. W 1933 roku upamiętniono to wydarzenie tablicą znajdującą się w gmachu dawnego gimnazjum męskiego – obecnie Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego.
Szczytowy okres rewolucji przypadł na październik. Tłumy na ulicach, entuzjazm, demonstracje i przemówienia stały się wyróżnikiem tamtych dni. Przeciwna rewolucji była Narodowa Demokracja, która aktywnie wystąpiła po stronie cara, uznając się za „najsilniejszą podporę porządku prawnego”. Doszło do walk bratobójczych, które trwale podzieliły środowisko Piłsudskiego i Dmowskiego na dwa wrogie obozy. Terror carski i lokaut łódzki z przełomu 1906 i 1907 roku uśmierzył ruch całkowicie. Dziesiątki tysięcy ludzi, pozbawionych środków do życia, zostało zmuszonych do przerwania protestów.
Rewolucja 1905 roku, określana również czwartym powstaniem, była walką o godność, prawa pracownicze i niepodległość Polski. Do jej zdobyczy należało między innymi powstanie polskich stowarzyszeń i instytucji oświatowych. Wśród utworzonych w 1906 roku kilkudziesięciu organizacji znalazło się Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, którego kielecki oddział otworzył w 1908 roku Muzeum PTK, co stanowi początek Muzeum Narodowego w Kielcach.
 |
 |
Fot. Medal: Precz z caratem. Rewolucja w Polsce i na Litwie 1904-1905, Władysław Gruberski (1873-1933), brąz, Królestwo Polskie (kongresowe), 1905
 |
Tablica pamiątkowa strajku szkolnego z 1905 roku w dawnym Męskim Gimnazjum Rządowym – obecnej siedzibie Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego, oddziale Muzeum Narodowego w Kielcach
