27 września 1939 roku powstała Służba Zwycięstwu Polski – konspiracyjna organizacja wojskowo-polityczna, poprzedniczka ZWZ-AK – stawiająca sobie za cel zorganizowanie tymczasowego ośrodka władzy, odbudowę wojska i niepodległej Polski. Za kwestie polityczne odpowiadała w niej Główna Rada Polityczna, utworzona przez przedwojenne partie opozycyjne wobec sanacji, na czele z Mieczysławem Niedziałkowskim z PPS. Dowódcą SZP został Michał Tokarzewski-Karaszewicz – przed I wojną światową działacz PPS, w Legionach Polskich dowódca 5. Pułku Piechoty, od 1924 roku generał brygady, a prywatnie jeden z czołowych polskich wolnomularzy, kapłan Liberalnego Kościoła Katolickiego i chrześcijański socjalista.
W pierwszych tygodniach okupacji Tokarzewski jeździł po kraju – odwiedzając między innymi Kielce, gdzie komisarzem cywilnym kieleckiego okręgu SZP został Stefan Artwiński – i organizował struktury podziemia. Relacjonując zebrania z Niedziałkowskim, Kazimierzem Pużakiem, Zygmuntem Zarembą, Stefanem Korbońskim i Stefanem Roweckim „Grotem”, pisał w 1951 roku o ideowych początkach AK: „Wtedy to nasze marzenia o Polsce Ludowej – naturalnie nie tej zza żelaznej kurtyny – próbowaliśmy sformułować sobie i wyrazić w decyzjach i planowaniu dla dalszej współpracy”.
Jednocześnie przyszłość kraju widział w przezwyciężeniu jego dotychczasowej słabości: „Siłę własną możemy wyzwolić i podtrzymać jej potencjał tylko przez poczucie w masie Narodu współodpowiedzialności wszystkich za całość. A to z kolei można uzyskać tylko w ustroju do głębi i bez frazesów demokratycznym politycznie, a przede wszystkim sprawiedliwym społecznie”.
Po powołaniu Związku Walki Zbrojnej w miejsce SZP, Rowecki został komendantem na obszar Polski okupowany przez III Rzeszę, a Tokarzewski na obszar okupowany przez ZSRR – gdzie został aresztowany pod fałszywym nazwiskiem przez NKWD w marcu 1940 roku, następnie zesłany do łagru pod Workutą, a po rozpoznaniu przeniesiony do Moskwy. Zwolniony w wyniku układu Sikorski-Majski wstąpił do organizowanej w ZSRR polskiej armii, obejmując dowództwo 6. Lwowskiej Dywizji Piechoty.
Prezentowane zdjęcie generała w mundurze battledress i z Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari zostało wykonane w 1942 roku w Uzbekistanie, gdzie także organizowała się Dywizja „Lwów” – jak sam wspominał – „u stóp ośnieżonego Pamiru, w skwarze gorąca i wśród pięknych a ożywczych aryków (kanały nawadniające)”. W następnym roku Tokarzewski został zastępcą gen. Władysława Andersa. Po wojnie zamieszkał w Wielkiej Brytanii – pracując jako robotnik, wygłaszając odczyty dla emigrantów i angażując się w życie kombatantów, również jako minister obrony narodowej rządu RP na uchodźstwie.
Fot. Gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, papier fotograficzny, ZSRR, Uzbekistan, 1942, dar ppłk. dypl. Ludwika Domonia
