W przededniu II wojny światowej ćmielowska fabryka była świetnie rozwijającym się, doskonale prosperującym zakładem, dysponującym znakomitą kadrą techniczną i artystyczną. Już 25 października 1939 roku Niemcy przejęli fabrykę porcelany w Chodzieży i cały jej majątek przekazali na rzecz Związku Prowincjonalnego w Poznaniu, wskutek czego spółka straciła dwie trzecie swojego stanu posiadania. Ćmielów funkcjonował jednak nadal, mimo licznych problemów z zaopatrzeniem, starając się utrzymać produkcję i fachowców. Zatrudnienie zmniejszyło się do jednej trzeciej w stosunku do okresu przedwojennego. Dodatkową stratą dla zakładu była śmierć prezesa i głównego udziałowca spółki Stanisława Burtana, który zmarł 25 stycznia 1940 roku. W prowadzenie zakładu włączył się jego syn Juliusz. W 2. poł. 1940 roku z zarządu spółki ustąpił Stanisław Syska, a jego stanowisko objął Tadeusz Spiss. Przez chwilę nad wytwórnią zawisła groźba przejęcia jej przez Niemców. Na szczęście udało się przekonać okupantów do pozostawienia zarządu fabryki w dotychczasowych rękach, co miało skutkować ofiarniejszą pracą załogi i produkcją na dotychczasowym poziomie. Ćmielów mógł sprzedawać część towarów na wolnym rynku, a pewną część w formie deputatu otrzymywali pracownicy. Taka sytuacja utrzymała się do końca wojny. W listopadzie 1940 roku lista płac obejmowała tylko pięćdziesiąt osób, a w roku następnym stan zatrudnienia ograniczono do zaledwie trzydziestu stałych pracowników; innych zatrudniano okresowo w miarę dopływu surowców do produkcji.
W czasie wojny wytwórnia kontynuowała produkcję serwisów według wzorów opracowanych w latach dwudziestych i trzydziestych. Trudności z zaopatrzeniem w surowce, niezbędne do wykonywania wysokogatunkowej porcelany, spowodowały, że w tym czasie skoncentrowano się na produkcji naczyń niższej jakości, przeznaczonych na potrzeby restauracji i kantyn.
W 1942 roku w Ćmielowie znalazł schronienie Franciszek Kalfas, krakowski artysta rzeźbiarz, wychowanek i wykładowca Państwowej Szkoły Przemysłu Artystycznego w Krakowie. Niemal do końca wojny był w fabryce projektantem i kierownikiem artystycznym. Po zapoznaniu się z techniką produkcji fabrycznej wykonał liczne modele małych form rzeźbiarskich, projekty naczyń dekoracyjnych, użytkowych i serwisu Smok Wawelski. Tuż po wojnie Kalfas był wykładowcą w krakowskim Instytucie Sztuk Pięknych (przemianowanym następnie na Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych), a następnie kierownikiem Pracowni Rzeźby Studium Ogólnego ASP w Krakowie, skąd po kilku latach przeszedł na
Wydział Architektury Wnętrz na tej samej uczelni. W Ćmielowie wciąż pracował Józef Szewczyk; swoje pierwsze rzeźbiarskie projekty wykonała tu córka Stanisława Burtana, Helena. Dorobek artystów zatrudnionych w wytwórni w czasie okupacji – Franciszka Kalfasa i Józefa Szewczyka, Zofii Stockard Bernkopf, Józefa Kwietnia i Heleny Burtanówny, zaprezentowano w 1945 roku w Krakowie na wystawie zbiorowej prac Józefa Mehoffera i Jana Książka, tkanin artystycznych Heleny i Stefana Gałkowskich oraz polskiej porcelany artystycznej „Ćmielów” zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych.
Wśród licznych wyrobów ćmielowskich znalazło się dwadzieścia sześć oryginalnych prac Franciszka Kalfasa i siedem Józefa Szewczyka, dwadzieścia cztery odlewy z formy wykonane według projektów Kalfasa, trzynaście według projektów Szewczyka oraz dwa Heleny Burtanówny, a także cztery projekty jeszcze niewykonane. Wśród wyrobów sztancowych zaprezentowano trzy medaliony z wizerunkami Jacka Malczewskiego, księdza Stanisława Staszica i Józefa Piłsudskiego; medalion z widokiem Muzeum Narodowego w Krakowie i plakietę z widokiem na Wawel, medalion pamiątkowy Kongresu Unii Chemii Czystej i Stosowanej w Warszawie w roku 1927 oraz trzy plakiety o tematyce religijnej. Dział malarstwa reprezentowały prace Zofii Stockard Bernkopf, należące do cyklu Legendy polskie, oraz przedstawienie Barbakanu i patera Złoty cielec, dział kopii natomiast – trzy Tańce polskie wg Zofii Stryjeńskiej malowane przez Józefa Kwietnia. Większość prezentowanych na wystawie prac stanowiła galanteria porcelanowa. Część z nich trafiła następnie do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie – jako zakupy oraz dary dyrekcji fabryki w Ćmielowie ze stycznia 1946 roku.
 |
Popielniczka Wiosna, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne i natryskowe, złocenie
 |
Bombonierka Amorki, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne, złocenie
 |
Popielniczka Paw, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie natryskowe
 |
Figurka Twardowski na kogucie, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne, złocenie
 |
Figurka Taniec góralski, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana
 |
Figurka Taniec góralski, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne
 |
Popielniczka Juhas na hali, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne
 |
Patera Taniec góralski, proj. Franciszek Kalfas, 1942–1944, porcelana
 |
Figurka Narciarz, proj. Józef Szewczyk, 1938, porcelana, malowanie natryskowe
 |
Figurka Taniec zbójnicki, proj. Helena Burtanówna-Husarska, 1942–1944, porcelana, malowanie ręczne, złocenie
 |
Patera z cyklu Tańce polskie – Oberek, mal. Józef Kwiecień, wg Zofii Stryjeńskiej, 1942–1945, porcelana, malowanie ręczne
 |
Patera z cyklu Tańce polskie – Kołomyjka, mal. Józef Kwiecień, wg Zofii Stryjeńskiej, 1942–1945, porcelana, malowanie ręczne
Literatura:
Kołodziejowa B., Stadnicki Z.M., Zakłady Porcelany Ćmielów, Kraków 1986.
Kostuch B., Polska porcelana, Kraków 2003.
Kostuch B., Ceramika z drugiej połowy XX wieku w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2005.
Śniegulska-Gomuła M., Projekty rzeźbiarza krakowskiego Franciszka Kalfasa dla wytwórni w Ćmielowie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2014, t. 29, s. 161–174.
Wystawa zbiorowa Józefa Mehoffera i Jana Książka. Wystawa tkanin artystycznych Heleny i Stefana Gałkowskich oraz polskiej porcelany art. Ćmielów, Kraków 1945.
