Azja Tuhaj-bejowicz to, obok Bohuna, którego „ruchami i spojrzeniem przypominał”, jeden z najczarniejszych charakterów opisanych na kartach Trylogii. Jego losy noblista przedstawił w trzeciej części cyklu – Panu Wołodyjowskim. Był ukochanym synem słynnego wodza tatarskiego Tuhaj-beja znanego z Ogniem i mieczem. Jako 3-letnie dziecko Azja został porwany przez pana Nienaszyńca na wymianę za uprowadzoną przez Tatarów siostrę 12-letnią Halszkę. Doszło wówczas do ponownego porwania chłopca przez wiarołomnych towarzyszy Nienaszyńca, ale dziecko zbiegło lub zostało porzucone na stepie. Azję znalazł i przygarnął pan Nowowiejski. Szlachcic wychowywał Tatara jak syna, jednak gdy odkrył, że ten zapałał uczuciem do jego córki Ewki, pobił dziewczynę, a chłopca wychłostał. Azja uciekł, a po długiej tułaczce trafił do wojska pod komendę hetmana Jana Sobieskiego, który, dostrzegłszy jego talent, mianował go setnikiem chorągwi lipkowskiej, a następnie odkomenderował do stanicy Chreptiów, gdzie dowódcą był Michał Wołodyjowski.
„Żołnierz wielki, choć małomówny. Pod Bracławiem i Kalnikiem siła posług oddał, dla których go Pan hetman setnikiem mianował, mimo że był w całej chorągwi wiekiem najmłodszy”.
W Chreptiowie Azja znany był pod przybranym nazwiskiem Mellechowicz. Został jednak rozpoznany przez pana Nowowiejskiego. Dowodem jego pochodzenia był tatuaż – dwie sine ryby na piersiach.
Tatar był do szaleństwa zakochany w Basi Wołodyjowskiej i podjął bezskuteczną próbę jej porwania. Dziewczyna, broniąc się, uderzeniem kolby pistoletu wybiła mu oko, zmiażdżyła część nosa i uszkodziła kość policzkową. W akcie zemsty Azja zabił starego Nowowiejskiego, Ewkę oddał Tatarom, a Zosię Boską – narzeczoną Adama Nowowiejskiego, brata Ewy, sprzedał w niewolę. Otwarcie przeszedł też na stronę turecką, został mirzą i dowódcą wszystkich Lipków. Schwytany przez młodego Nowowiejskiego zginął w męczarniach, wbity na pal na zgliszczach Raszkowa.
Tuhaj-bejowicz jest postacią całkowicie fikcyjną, nie istniała również szlachecka rodzina Mellechowiczów. Prawdziwa jest natomiast historia zdrady, a potem powrotu Lipków do Rzeczypospolitej. Ich historycznym dowódcą był Aleksander Kryczyński – rotmistrz chorągwi jazdy tatarskiej, najpierw po stronie Rzeczypospolitej, a następnie od 1672 roku po stronie Imperium Osmańskiego. Kryczyński, bej twierdzy w Barze, został zamordowany w 1673 roku przez uczestników propolskiego buntu Tatarów. Być może to właśnie ta postać stała się częściowo inspiracją dla Henryka Sienkiewicza do wykreowania bohatera swojej powieści.
_____________
Fot. Jan Marcin Szancer, Baśka uderza Azję pistoletem,przed 1954, papier, tusz
