20 maja 1920 roku pisarz udał się na Mazury i Warmię, aby wziąć udział w akcji plebiscytowej.
Po 1918 roku Stefan Żeromski nadal aktywnie wspierał i współtworzył II Rzeczpospolitą. Pierwsze lata niepodległości i ostatnie lata życia pisarza obfitowały w jego osobiste zaangażowanie w sprawy polityczne i społeczne. Podczas plebiscytu na Warmii i Mazurach razem z Janem Kasprowiczem i Władysławem Kozickim agitował na rzecz przyłączenia tych ziem do Polski.
Miejscem docelowym dla tej grupy był Kwidzyn. Odwiedziła ona również Sztum oraz Malbork. Podczas podróży Żeromski, Kasprowicz i Kozicki brali udział, choć w niewielkim zakresie, w przedplebiscytowych spotkaniach i zebraniach politycznych. Starali się wspierać polski żywioł i popularyzować polski punkt widzenia. Ich celem było także rozpoznanie stanu rzeczy i układu sił. W dalszej perspektywie, po powrocie, zamierzali przedstawić opinii publicznej w kraju sytuację na Warmii, Mazurach i Powiślu.
Tak Żeromski wspomina charakter owych zabiegów: „Roztasowawszy się w hotelu Casino wpadliśmy od razu w wir spraw plebiscytowych, w koło zatargów z prezesem komisji plebiscytowej Pavią, protestów, listów, odwołań i potwierdzeń, wynikłych na tle zbrojnego zamachu Niemców na pochód narodowy, co miało miejsce na tydzień przed naszym przybyciem. Zaraz w dniu następnym złożyliśmy wizytę naszemu konsulowi generalnemu i szczegółowo zaznajomiliśmy go ze stanem rzeczy na terenie plebiscytowym, obejmującym kwidzyńskie, sztumskie, malborskie, suskie i iławskie po Olsztyn, dokąd sięga ingerencja kwidzyńskiego komitetu”.
W czerwcu Kasprowicz, Kozicki i Żeromski wydali odezwę wzywającą społeczeństwo do obrony polskości ziem położonych w Prusach Wschodnich. „Brońmy Polski piastowskiej! – pisali. – Brońmy granic zachodnich! Śląsk potrzebny nam jest dla ciała, Pomorze dla duszy, bez której ciało więdnie i zamiera. Poniechanie tej obrony, choćby najmniejsze uszczuplenie tych granic, bram, którymi nie przesączać, ale przelewać się będzie zalew, mający prędzej czy później pochłonąć nas na zawsze”.
Odezwa ta została wręczona marszałkowi sejmu, jako przewodniczącemu Centralnego Komitetu Plebiscytowego, oraz wydrukowana w prasie ogólnopolskiej. Ponadto ukazało się w prasie kilka artykułów i wywiadów.
Wynikiem obserwacji pisarza, poczynionych podczas plebiscytu, jest reportaż pt. Iława – Kwidzyń – Malbork opublikowany w „Rzeczpospolitej” oraz w zbiorze Inter arma. Publicystyka Żeromskiego z pierwszych lat niepodległości jest świadectwem głębokiej troski pisarza o treści toczących się przemian i przyszły model społeczny Polski.
foto: Stefan Żeromski na Warmii i Mazurach w czasie plebiscytu, 1920, źródło: polona.pl
